Составитель: Зав. методико-библ. отделом Манакова Р.Х.
Бeйрeмгe килүчелeрне милли киемнeр киенгeн кызлар-егетлeр, гармунчылар каршылый. Зал чeчкeле яулыклар белeн бизeлгeн. "Күңел gылысы салынган кул хезмeтлeре" дип аталган күргeзмe оештырылган. Зал түрендe зур сандык, сандык артына oч зур, бизeкле яулык эленгeн. Eкрен генe музыка уйный.
Сeхнeгe алып баручылар чыга.
1.Хeерле кич, хoрмeтле кунаклар, хeерле кич кадерле дуслар!
2."Аллы – гoлле шeл яулыгым"… Хатын – кызларыбызның милли баш киеме булган шeл – яулыкка багышланган бугенге бeйрeм кичeбезне аеруча бер наз белeн без шулай атадык. ("Бүлeк" биюе башкарыла)
3.Элек – электeн үк шeл-яулык хатын-кызларыбыз тарафыннан иң яратып кабул ителe торган бүлeк булган. Егет яраткан кызына яулык бүлeк иткeню. Шeheрдeн килгeн кунак та, базардан кайткан крестьян да, ерак яклардан хезмeтен тутырып кайтучылар да иң кадерле кешелeренe бүлeк итеп яулык алып кайта торган булганнар. Бүлeккe дип алган яулык белeн алар үзлeренең ихтирамын, яратуларын аңлатырга телeгeннeр. E ул яулыклар иң кадерле бүлeк булып сандык эчлeрендe сакланганнар.
1. (Сандыктан күп кенe яулыклар алып таратып күрсeтe). Шeл – яулыклар… Нинди генe тарихи вакыйгалар, кемнeрнең генe язмышлары турында сойлeмилeр алар. Аулак караңгы почмакта үзенең авыр язмышыннан күңеле тулып, яшьле күзлeрен яулык очы белeн сoрткeн татар хатыны… Тoрле кызыклы хeллeргe очраганда да кычкырып кoлмичe, яулык чите белeн авызын каплап, мoлаем генe елмайган татар хатыны… Бeйрeм кoннeре gитсe, шушы кoннeрдe бeйлeр oчен генe дип сакланган матур – матур яулыклар сандык тoбеннeн алына. Менe бүген дe безнең хатын-кызларыбызның башларында чeчкeле яулыклар. (Сандыктан яулык алып) Бу … апаның яулыклары. Менe бу яулык, eле бер тапкыр да юылмаган, туй бирнeсе итеп eнисе бүлeк иткeн аны. E монысын – беренче баласы тугач, ире бүлeк иткeн, оялып кына хатыны кулларына китереп салган иде. Менe oченче яулык та сакланган. Аны туй бүлeге итеп кайнатасы биргeн иде.
2. Илебезнең тoрле почмакларында яшeүче халыкларның да шeл-яулык белeн бeйле истeлекле вакыйгалары бар: кызлар ошатып йoргeн егетлeрнең гармуннарына чиккeн яулык бeйлилeр, кайбер якта туй бүлeге итеп килгeн кунакларга яулыклар тараталар. Yлгeннeрне искe алу кичeлeрендe хeер итеп, мeрхүмнeрнең тoсе итеп яулык тараталар. Фронтка киткeндe ир-егетлeр яраткан кызларына, хатыннарына, eнилeренe истeлек oчен яулыклар бүлeк иттелeр, Киттелeр… heм кайтмадылар. Тик биргeн яулыклары гына гомерлеккe истeлек булып саклана. "Ефeк яулыгым". Энgе Мoэминова Зур чeчкeлeр тoшкeн шeлъяулыкны Кысып тоткан килеш кулыма, Яшь пeрдeсе аша, Күздeн югалганчы, Карап калдым бүген улыма. Комбинизонын, күн итеген киеп, Зур сумкасын тотып кулына, Зур адымнар белeн, Нык-нык басып, Атлый улым тормыш юлына… Улым китте. Шатлык яшем тамды. Кулда бүлeк шeлъяулык калды. Еллар аша үткeн уйлар gебе Кайтып шул яулыкка чорналды… Стахановчылар съездыннан Кайткан кoне иде – Казаннан. Чемоданын ачып, Гаgeп матур Ефeк яулык алды ул аннан. - Бүлeк акчасына, Улым oчен, Сиңа атап алдым Казанда, - Дигeн иде, мине шатландырып, Иңнeремe ефeк салганда… Йотлыгып – йотлыгып имгeн сабый шулчак, Бит очына ефeк тигeнгe, Бер елмайган иде, Шатлангандай, Eнкeсенe бүлeк биргeнгe. - Yскeч, улым, син дe eнкeңe Шулай бүлeк алып бирерсең, Eй, сoенер шул чак синең eнкeң, Eй сoенер, - менe күрерсең! – Дигeн иде улын кулына алып, Күкрeгенe кысып сoйгeндe. Eй, шатланган иде улы аңа: - Eттe, eт-тe, eт-тe! – дигeнгe. Бeйли идем мин ул яулыгымны Бeйрeмнeрдe, кунак кoткeндe. Бeйлeдем мин аны соңгы тапкыр Ул сугышка чыгып киткeндe… Gыр. "Йeшел яулык" (Д.Талхина сүз., Н. Абдуллина кoе) 3. Залга карасаң, бүген безнең хатын - кызларыбыз нинди матур яулыклар ябынганнар. (Чиратлап залда утыручыларга мoрegeгать итe) - Сез бу яулыгыгызны кoндe бeйлисезме яки аерым бeйрeмнeрдe генeме? - Сез бу яулыгыгызны сатып алдыгызмы яки бүлeк иттелeрме? - Сезнең үз кулларыгыз белeн бeйлeгeн яки чиккeн яулыкларыгыз, косынкаларыгыз бармы? (Яулык тарихы турында сoйлилeр. Иң кызыклы тарихка, иң озак сакланган яулыкка, кул белeн чигеп эшлeнгeн яулыкка приз бирелe) 1. Элек – электeн безнең хатын-кызларыбыз шeл-яулыкны яратып бeйлeгeннeр. Яулыкның тoсе, бизeклeре, тукыманың сыйфаты – heрберсе шул дeвернең үзенчeлеге хакында сoйли.
2. E сез белeсезме, Россиядe яулыклар кайчан барлыкка килгeн? Алар 16-17 гасырларда барлыкка килгeн heм канаватка дип аталган. Ул яулыклар зур итеп юка ефeктeн тегелгeн. Андый яулыклар белeн гаилeдe сак мoгeмeлe иткeннeр, алар буыннан буынга бүлeк булып, eнисеннeн кызына күчкeн, иң кадерле бизeнү eйберлeре белeн бергe сакланган.
3. Яулык нинди сыйфатлы материалдан эшлeнгeн булуына карамастан, хатын-кыз тормышының намусын күрсeтe. Элек мegбүри рeвештe яулыгын тартып алып башын яланбаш калдыру – хатын-кыз oчен оят саналган. 1. 18 гасырдан алып Русиядe яулыкларны ефeктeн теккeннeр. Ефeк эшлeп чыгару фабрикасы Мeскeүдe урнашкан булган. Мeскeү мануфактураларының күбесе ефeк шeл-яулыклар, тасмалар эшлeп чыгарганнар. Шунда ук яулыкны бизeклeү, чигү эшлeре дe алып барылган.
2. Авыл хатын-кызлары үзлeре үк ачык кызыл, ак ситсадан шeл-яулыклар теккeннeр. Geйге эссе кoннeрдe шeл-яулыклар башны кояштан саклаган heм басуларда эшлeп арыгач, ял итеп алганда япма хезмeтен дe үтeгeн. ("Сарман" кoе башкарыла)
3. Йон эрлeү, туку, бeйлeү, тегү-чигү кебек эшлeр хатын-кызларыбыз oчен oйрeнелгeн кoндeлек эш, чын мeгънeсендe талантлы хатын-кызларыбызның чиккeн яулыклары, мендeр тышлары, почмакларын эре чeчкeлeр белeн бизeп чиккeн юрган тышлары, кровать япмалары – боларның барысын да сeнгать eсeрлeре дип атарга мoмкин. (Музыка астында чигелгeн яулыклар күргeзмүсе уза)
1. E йомшак, gылы мамык шeллeр… Кышкы озын кичлeрдe тезелешеп утырган хатын-кызлар: кем мамык тетe, кемдер эрли, e кем мамык шeл бeйли. Heрбер шeлдe үзенe бер тoрле матур, кабатланмый торган бизeк бар. Шигырь: "Шeл бeйли кызлар" Айдар Хeлим. Ява йолдыз. Gырлый карлар. Карлар-зeңгeр эремчек. Бездe аулак. Бeйлeмеңне ал да, eхи, килеп чык. Атла шeп, атлама оeып, күрмeсен егет-gилeн. Күрсeлeр – зeмичeтелне, күрмeсe – ятып үлeм. Шeл бeйли ферма кызлары, тeмамлап кичке савым. Кулларда hаман сoт тeме, алалмый исле сабын. Бар аларда туган gирнең моңнары – шатлыклары, Бизмeнгe сыймас сабырлык, сoйкеме – сафлыклары. Катнашса кызлар Парижда чибeрлeр ярышында, Алырлар иде, биллаhи, бүлeкнең барысын да. Сатмыйлар буш сүз, фeлсeфe, кияү - бала, белеп йoр, Эчеңдeген ярып eйтер, бул син анда премьер. Ишле, Тeтер, Gилдeре дe, Айдарeле, Кeркeле, Тагы кайда шундый матур шeл бeйлилeр, eйт eле? Табан- бeйлeм, таулы бeйлeм, ром-бeйлeм, сызык-бeйлeм. Бармы айда кеше эзе, бар eле, барып eйлeн. "Тау башында йорт бетерeм, такта белeн яптырам" Газраилга чыксам да, мин аннан мунча яктырам". Эрлилeр мамык – кабадан кoнgeлe сауган сымак. Бeйлилeр – энe очыннан кайнар яшь тамган сымак. "Кegeмe солы ашатып, кылны да мамык итeм. Кабарса шeлем, кegeмe транзистор бүлeк итeм". Бeйлилeр кызлар кузгe – күз дүрт читен heм уртасын, Eйлeнe шeллeрдe дoнья – дoньяның биш китгасы. Бeйлилeр, гүя, болыннан бала корт кoче белeн Бал gыя кызлар… Аңкый шeл мeтрүшкe исе белeн Кайдан килмилeр шeл сорап, Дон, Ташкент, тирe юннeн Заказ алдык Тoньяк котоп аюы бичeсеннeн. Шeлемнең күзeнeклeре gиде мең дe gиде йoз. Онытмасагыз безлeрне, бер күренер идегез. Ни булды? Кемнeр гү килеп ишек кага болдырда? Егетлeр безнең бик иркe: "Йe, ачыгыз, йолдызлар!.." Ачмый, ничек? Ачыла ишек. Шатлыктан кар шыгырдый. Хушыгыз. Аулак хeллeрен икенче бер шигырьдe Сoйлeрмен eле, туганнар – йoрeгем утлы күмер. Телимен сезгe күркeмлек, eлбиттe, озын гомер. Gыр: "Мамык шeлем" Д.Булгакова сүз., Р.Хасанов кoе
2. Шeллeр, шeллeр… Аларны авыл хатын-кызлары гына түгел шeheр хатын-кызлары да яратып бeйлилeр. Рус шeллeренең аерым бер үзенчeлеге бар: аларның ике ягы да бизeкле, ике ягын да бeйлeргe була. Мондый шeллeр бик кыйммeт булганнар, алар зулыклары белeн дe аерылып торганнар. Шeлнең бер очы бер кулны уратып бeйлeнe, икенче очы gиргe кадeр асылынып тора. Мондый шeллeрне туку алты айдан ике елга кадeр сузылган. 19 гасыр башында шeллeр белeн бию модага керe. (Шeллeр белeн "Бию" башкарыла)
3. Йомшак кына gиңел йон шeллeр – Павлов – Посад шeллeре бүген дe хатын-кызларның яратып бeйли торган шeле. - 1863 елда Мeскeү oлкeсендeге кечкенe Павлов – Посад шeheрендe Яков Лабзин дигeн кеше кул эшлeре мастерское оештырган. Монда юка йон тукымадан – кашимирдан яулык, шeллeр тукыганнар. Бу шeл-яулыклар Индияның атаклы Кашмир материалларыннан бер дe калышмаган. Gиңеллеге, тыгызлыгы, аз гына ялтырап торуы белeн бoтен тoслeре ачылып китүе белeн бу шeллeр милли костюмның аерылгысыз бер oлешенe eйлeнеп киткeннeр. Алар Лабзин фабрикасына бетмeс уңыш китергeннeр.
1. Рус авылларында зур бeйрeмнeрдe яшь киленнeр, гадeттe, ашамлыклар белeн тутырылган кeрзиннeр күтeреп йoргeннeр. Ул кeрзиннeрнең oсте чигүле тастымал белeн капланган булган. E үзлeре чигүле, матур-матур бизeкле шeллeр ябынганнар. Бeйрeмчe киенгeн мондый хатын-кызларга хаттe табигать үзе дe соклана, алар белeн бергe бeйрeм итe сыман тоелган.
2. E мoселман хатын-кызларының яулыклары тeңкeлeр, чигү, сeйлeннeр белeн бизeлгeн булган. Татар – башкорт хатын – кызларында зур кызыл чeчeклeр тoшкeн яулыклар булган. Кайбер гаилeлeрдe алар eле дe сакланган. (Мoмкинчелек булса күрсeтергe). Аларны француз яулыгы дип атыйлар. Ни oчен шулай? Бу яулыкларны безнең бабаларыбыз 1812 елгы Ватан сугышыннан, Наполеон армиясын gиңгeннeн соң трофей итеп алып кайталар. Шуңа алар француз яулыгы дип аталалар.
3. Бүгенге кoндe матур Hинд шeллeре – пашминнар ябына безнең хатын-кызларыбыз. Күз алдыгызга китерегез: тукылган шeлнең gеплeре кеше чeченнeн алты тапкыр нечкeрeк. Элек пашминнарны император гeлиgанeплeре генe ябына алган. E хeзер инде аларны бар кешегe дe сатып алырга мoмкин.
1. E хeзер палантин ябыну модада. Нeфис палантиннар безнең гардеробыбызны бик яхшы тулыландыралар. Палантиннар элек яканы алыштырганнар. Аларны челтeрдeн, ефeктeн, бeрхeттeн gылы эчлек куеп, сырып эшлeгeннeр. Хаттe мехтан үреп эшлeнгeн палантиннар да бар.
2. Шушы аллы-гoлле шeл – яулыкларның матурлыгы болыннарның шау чeчeклeргe күмелеп утыруын, алмагачларның хуш ис аңкытып ап-акка тoренүен хeтерлeтe. Табигать белeн бeйлeнеше булгангадыр, шeл бeйлeү бер кайчан да искерми, heрвакыт заман белeн бергe атлый. (Иңнeренe матур шeллeр ябынган кызлар белeн бергe гармунчы егетлeр чыга. Алар күңелле итеп биилeр. Яулыкларны тoрлечe бeйлeү фасоннары күрсeтелe)
3. E хeзер "Яулыклар турында нилeр белeбез" дигeн викторинаның сорауларына күмeклeшеп gавап бирeбез. (сораулар тoрле характерда булырга мoмкин, тик алар яулык белeн бeйле булсын).
1. Кызлар яулыгы олы апалар яулыгыннан нeрсe б-н аерыла? (апалар яулыгы башны бoтенлeй каплап тора)
2. Нинди яулык тoрлeре белeсез? (Шeл, косынка, чана шeле….)
3. Рeсeйдe хатын-кызлар яулыкларны тoрлечe бeйлeгeннeр. Eгeр яулыкның бер очы баш түбeсендe кабарып торса, бу нeрсe аңлата? (Халык eйтеме буенча, бу яулык очы хатын-кызны, бигерeк тe яңа бeби тапкан хатыннарны начар күзлeрдeн, начар кoчлeрдeн саклый)
4. Күплeр яулыкларын ияк астына тoенлeп бeйлилeр. Б у Рeсeйгe каян килгeн? (Бу гадeт Польша аша немецлардан күкчeн)
5."Зeңгeр шeл " gырының авторлары кем? Халык сүзлeре, халык кoе)
5. Г. Пономоренконың В. Бажов сүзлeренe язылган "Оренбургский пуховый платок" gырын беренче булып башкаручы gырчының исемен eйтегез. (Людмила Зыкина)
6. Русиядe барлыкка килгeн беренче яулыклар ничек дип аталган? (Канаватка).
7. Бу gырның исемен heм беренче юлының сүзлeрен eйтегез. ………………………………………….. Бeлки, табалырсың ишкeен. Яшли сoйгeн ярем ятка калды, Eйтегезче, дуслар, нишлeем. ("Йoрeк сере" И.Ганиева сүз., С.Садыкова кoе . "Давылларда очты ал яулыгым")
8. Сибгъат Хeким сүзлeренe Нegип Gиhанов иgат иткeн "Oзелгeнсең сиреннeн" gырының беренче юлларын eйтегез. …………………………….. ……………………………. ……………………… ……………………………. Юлларыңа eллe сирень, eллe сирень, eллe сирень Юлларыңа сибелгeн. (Яулыкларың Eллe синең, eллe синең, eллe синең. Яулыкларың Eллe синең чигелгeн). (Башка тoрле сораулар eзерлeргe була. Күп жетон gыйган кешегe приз итеп яулык бүлeк ителe).
1. Элек-электeн үк авылларда да, шeheрлeрдe дe базар – ярминкeлeр гoр килеп торган. Ярминкeлeр оештырылган кoннeр шаулы бер бeйрeмгe eверелгeн. Ярминкeлeрдeн кайтучылар сoйгeн ярларына, хатыннарына, eнилeренe бүлeккe матур-матур яулыклар алып кайтканнар. ("Коробейники" кoе уйный. Шушы кoй астында залның тoрле почмакларыннан сeүдeгeрлeр, eйбер сатучылар килеп керe. Шаулы ярминкe башлана. Хатын – кызлар яулык, шeллeр бeйлeп карыйлар, иңнeренe салып карыйлар) 1-че сeүдeгeр: Ярминкeгe рeхим итегез! (Уеннар башлана. Залда утыручы бер егет янына килe). - Eйтегез eле, сезнең кызларга яулык бүлeк иткeнегез булдымы? Бүген без сездeн Сeриягe яулык бeйлeтүегезне сорыйбыз. Сeрияне алып керегез eле! (Зур туп алып керeлeр. Аңа кыз бите ясалган. Туп 50 см. лы таякка беркетелгeн. Егет шул тупка яулык бeйлeтe)
2 –че сeүдeгeр: Хeзер ………. eбигe яулык бeйлeтeбез (Бер яшь кенe егетне чакыра)
3-че сeүeгeр: Сезгe ошадымы егетнең яулык бeйлeтүе? Ошаса, eйдeгез eле минем янга килегез! Хeзер яулык – сувенир уйнатабыз. Кем яхшы бии, яулык шуңа була.
2. Яулыклар, шeллeр, косынкалар, шарфлар… Никадeр тoслeр тoрлелеге, никадeр тукымалар тoрлелеге! Хатын-кыз иңнeрендe алар ничек матур булып күренeлeр! Безнең кадерлелeребезнең башларын, иңнeрен gылытып, матурлап безнең тормышыбызга ямь биреп торсыннар алар. ("Шeл бeйлeдем" кoе яңгырый).
3. Безнең "Аллы – гoлле шeл-яулыгым" дип аталган кичeбез азагына якынлашты. Бeйрeмнeр heрвакыт күңелле үтсен!
Килeсе очрашканга кадeр сау булыгыз! |
