Пятница, 29.03.2024, 10:17
Миякинская межпоселенческая центральная библиотека
Приветствую Вас Гость | RSS
Меню сайта
ПОС
Решаем вместе
Хочется, чтобы библиотека стала лучше? Сообщите, какие нужны изменения и получите ответ о решении
Виртуальная служба
Wi-Fi-зона
«PRO.Культура.РФ»
интернет-читалка
ЛитРес
НЭБ РБ
НЭБ РФ
Уважаемые читатели! Национальная электронная библиотека определяет формы и механизм доступа граждан Российской Федерации к оцифрованным материалам библиотек федерального, регионального и муниципального уровня
Президентбибл
ЛитМир
.
Новости сайта
[20.03.2024][Новости ЦБ]
«Мы разные, но мы вм... (419)
[19.03.2024][Новости ЦБ]
Участие в акции-флеш... (395)
[12.03.2024][Новости ЦБ]
II Республиканский ф... (0)
[11.03.2024][Новости ЦБ]
Галия Арсланова белә... (0)
[11.03.2024][Новости ЦБ]
лотерейный розыгрыш ... (524)
Статистика

Онлайн всего: 2
Гостей: 1
Пользователей: 1
gafurovar6161

Главная » 2011 » Февраль » 7 » Ин матур тел туган тел, ин монлы кой милли кой. Сценарий тематического вечера, посвященный родному языку и национальной культуре)
13:52
Ин матур тел туган тел, ин монлы кой милли кой. Сценарий тематического вечера, посвященный родному языку и национальной культуре)
Ин матур тел туган тел, ин монлы кой милли кой.
Разработала зав. метод.-библ. отделом Манакова Р.Х.
(Курай яисэ гармун моны янгырый)
Туган телемэ.
Асыл сузлэрецне туган телем,
Биреп торчы мица азга гына.
Бетенлэйгэ тугел - вакытлыча,
 Тик житэрлек гомер азагына.
Синнэн алган йэрбер суземне мин
 Куз карасы тесле саклар идем.
Ул сузлэрнен,затлыларын сайлап,
Дога итеп кенэ ятлар идем.
Ул сузлэрне жэдэга эйлэндергэч,
 Мин кайтарып сица бирэчэкмен.
Исраф булмас ул сузлэрец миндэ,
Жыры булыр алар килзчэкнец.
 Эйтэ алмыйм эле - ул сузлэрдэн,
Аз булса да денья узгэрерме?
Тик югалтмам, туган телем, синнэн
Алып торган асыл сузлэремне!
                                   Р. Миннуллин
Бугенге кичэбезне без туган телгэ милли кейлэребезгэ багышладык хам «Ин, матур тел туган тел, ин монлы кей милли кой» дип атадык. Уз телецнэн дэ матур, уз кееннэн дэ куцелгэ ятышлырак булган нэрсэ юктыр доньяда. Ченки кемнендер авызыннан чыккан сузлер, кемневдер кулы белэн тартылган гармун куреге &эм аннан чыккан моц бик куп мэгълумэт бирэ. Монда инде тарих та, хазерге заман|сэм килэчэк тэ курен».
Тел ил белэн икэн. (Сибгат Хэким)
Язмышым, рэхмэттэн башка
Бер сузем юк бу жиргэ,
Мин риза - бэхил, колак сал
Минем соцгы гозергэ.
Мин башка гозерлар белэн
Сине бутан йедэтмэм,
Язмышым, узен. аердьщ,
Юк эткэм Кэм юк энкэм,
Юк жирдэ башка шатлыгым.
Эйтче, мин кемнэн, я, ким?
 Энкэмнэн мэхрум итсэц дэ,
Телемнэн итмэ ятим.
   Халыкнын, тарихын ейрэнгэндэ узеннэн - узе алга шундый сорау килеп баса -халкыбызга куп гасырлар дэвамында таркалмыйча бербетен булып сакланып калырга, барыннан да бигерэк, аньщ нинди асыл сыйфатлары ярдам итте икэн? Минем белеумчэ, мон,а галимнэребезнен кубесе туган тел дип ж,авап бирэлэр булса кирэк. Бу дерес фикер тик катгый фикер ук булып жите алмый. Ченки бу раслауда кешенен, шэхес буларакелгереп житуенда бик тэ э^юмиятле урын тоткан, борынгырак эдэбитыбызда сэнгать нафисэ дип аталган гажэеп бер кешелек сыйфаты ботенлэй читтэ кала. Адэми затнын, теле ачылганда аньщ инде кун,елендэ авазлар гормониясе дэ, ягъни бик гади формада гына булса да, мон да барлыкка килгэндер. Мон, исэ ул, белем кебек ук, кешенен рухи байлыгы, аньщ да ин, нечкэ, хискэ иц бай елеше. «Сузнен, куэте житми башлаган урында музыка эшкэ керешэ» - дигэн бит А. С.Пушкин да. 
 Бу мод диган тошенчэнен, русча исеме юк. Гадэттэ аны русчага «мелодия» дип тэржемэ итэлэр. Лэкин эле мон, кейнен, узе тугел, хич юк. Моц ул кейнец эчке сыйфаты, аньщ эйтергэ кирэк, эчке байлыгы, аньщ ж^аны. Шулай итеп мон, миллэтнен, анасы булып тора. Без эле бишектэ чакта ук милли кейлэребезне ишетеп, тынлап усабез, телне белмибез але,сейлэшэ белмибез, а шушы мон, туган телнен, янгырашы аша, милли рухта тарбия ала башлыйбыз. Милли мон,, ана теле кэм милли уеннар гаилэдэ бала тарбиялэуда ин, беренче урында булырга тиеш дилэр галимнар дэ.
   Ишеттем мин кича: берэу жылрлый, 
Чын безненчэ матур, милли кей,
Эллуки,бэллуки,
Чын безненчэ матур, милли кей.
Башка килэ уйлар терле - терле,
- Эллэ нинди зарлы, монлы кей,
Эллуки, бэллуки,
Эллэ нинди зарлы, монлы кей.
 Тузэлмадым ,бардым жырлаучыга,
 Дидем: «Кардэш, бу кей нинди кей?»
Эллуки, бэллуки,
Дидем:»Кардэш, бу кей нинди кей?»
 Жавабында миллэтэшем мина:
«Бу кей була, диде, Эллуки»
Бу кей безгэ бала чактан таныш «Жаннын харбер кузэнэгенэ утеп керу сэлэтенэ иядер, могаен, бу мон,. Айкалып, чайкалып куцел тулыша, гуя тере тарих ж;анлана да, миллэтнен, газаплы уткэне Йэм киеренке ваккыйгалар белэн сугарылган бугенгесе куз алдына баса... 
Жырнын мэгънэсен, эчтэлеген йерэккэ утеп керерлек итеп ачып сала белу, ичшиксез, жэдэчынын, башкару осталыгына бэйле. Халкыбыз елар чакта да жырлаган, дилэр. Бу хактыр. Тибелгэн, сибелган, жигелгэн халыкнын ачы язмышын чагылдырган хатирэлэр безга буген эйлэнеп кайталар.
Кышлар озын, а жэй сон, ник кыска,
Сизмисец дэ утеп киткэнен,
Салкын кыш та утар, очы чыгар
-Алда язлар бардыр битале.
Буген кояш кичэгедэн якты,
Куз яшецне дускай серт еле.
Гел дэ тискэрегэ исмэс бу жил,
Алда гомер бардыр бит Зле...
 Хэйдэр Бигичевныц ахэнле тавышы бу жырны тамашачы тетерэнерлек итеп яцгырата. 50 елдан сон, тарих упкыныннан кутэрелгэн шигъри юллар болар. Репрессия корбаны, язучы, миллэтебезнен, йезек кашы Йосыф Гэрэйнец эрнуле сагышы буген шулай улемсез жырга кучкэн. Аныц ме^ терле телэклэреннэн ин, мавыгып шегеллэнгэн елкэсе - тел беле-ме, туган телнец тарихын, узенчэлеклэрен тикшеру булды. Ана теленэ ул узенен^ берничэ шигырен дэ багышлады. «Туган тел» шигырендэ Г.Тукай адэн,енэ якын рухта «И туган тел! И да|ш тел! И уйларым асылы, Мец буын атам - бабамнын, хислэре ^эм акылы», дип язды. «Кил безгэ» дигэн шигырендэ ул Сен буенын, гузэл байлыкларын санаганда, шулар- ньщ берсе итеп «еч йез мен, сузе» булган туган телен атый. Э сузлэре нинди! Энж,е мени! Бер сузеннзн кунел тулып китэ, икенчесе мэргэн пуля тесле, бар сагышлылары, бар каргышлылары, бар таш бегырне эретэ торганнары... «Йез гузэллек, байлык арасында бер газизе - туган телебез». Э хезер узебезнен, туган телебездэ жырлар тынлап утик.
«Шемдэллэр» Р.Шэхмуллина сузл., Р. Сехэутдинова кее.
«Гомер уза» Дамир Гыйсметдинов сузл., Илгиз Мэжитов кее.
  Жыр кеше йерэгендэ туа. Юктан бар була!.. Могж,иза кебек! Доньяга эдам баласы туган кебек, ж.ир астыннан бэреп чишме чыккан кебек, куктэ кинзт яна йолдыз кабынган кебек.. Элбэттэ, суз гасырлар аша, еллар аша утеп, ата - бабаларыбыздан кучеп бугенге кеннэргэ килеп житкен »эм килэчзкта дэ онытылмаячак «Сибай», «Буранбай», «Гелж;амал», «Сэ лимэкэй», «Ашказар», «Шахта» кебек жырлар турында бара. Эле без тынлап уткэн жырлар да куцеллэрегезгэ хуш килгзндер дип ышанасы кила. Беек шагирлэребезнен, берсе Шэехзада Бабич та жздшарына шундый юллар багышлаган:
Утырдым мин таунын, кукрэгенэ,
Жырлар язам, жилкэй, исми тор!
Чишмэкэй, тын! Экрен!...
Чу, шаулама,
Уткэн гомерем, иске тешми тор!
Тукаебыз да милли
кырларны улеп яраткан.Узе дэ ж,ырлаган.
- Жырлый - жрлый улэрмен мин улгэндэ дэ... - дип яза ул.
 Анын шигырьлэренен, дэ кубесе жьф булып укыла: юлларыннан моц туа, алар сине ерак бала чагын,а алып китэ, жанынны уткэн еллардагы сэхифе хислэре белэн кумеп ташлый... (Кичэбезнен, башында янгыраган «Эллуки»не барыгыз да таныгандыр. Г. Тукай шигыре хэм халкыбыз ана бик монлы кей чыгарган). Тукаебыз узенен, шигырьлэрен щыр дип санаган:
 Жырлыйм, лакин жырыммнан
Файда бармы халкыма?...
Димэк, Тукай халыкка файдалы «жыр жырлау» турында хыялланган хэм улгэндэ дэ халыкка файдалы жыр жырлап улгэн. Анын жырга кумелеп, монга чумып, беек хислэргэ ашкынып яшэве тубвндэге юлларда да куренэ: - Валлади, жандай курам мин искелэрнен, жырларын,
Кукрэгемдэ саклыйм, эйтерсец,
Рэсулнен тырнагын. Жэмгыять купме генэ куэтле кэм яшь булмасын, эгэр уз халкынын, гасырлар аша килган традициялэреннэн j?3M йолаларыннан баш тарта икэн кечледом сау жэмгыять булып озак яши алмый. Бу, агачнын, тамырларын чапкалап, ботакларына емет баглауга барабэр. Ченки халыкньщ рухи доньясы, тарихы, ж,ырлардагы, авыз - тел иж(адындагы кебек бернэрсэдэ дэ шулай ачык чагылмый. Барыбызга да таныш халык ж,ыры «Тафтилау» не алыйк. Нинди ж.ирлекта барлыкка килган сон, бу жыр. Моннан бик куп еллар элек Шэехзада Бабич узенен атаклы «Китабен-нас» ында («Китабенас» диген язмасында) Тэфкилев безнен тарихта чиркангыч, малгунь нэсэб, Шул тарихтан, эйтегез, кемнэр булыр мэмун ва шат? - дип язган иде. Чыннан да, Башкортостанньщ /*ем елешчэ Татарстаннын, кансыраган тарихында Тэфкилевлэр, халык теленде йеретелгэнчэ - Тэфтилаулэр, явызлыкньп^ гэудэлэнеше буларак, аерым бер урын алып тора. Шушы населнен ике гасырлык тарихы узе ук бик гыйбратле: башта уз рэхэтлэ-ре, уз файдалары ечен диннерен двм деннарен сату, Русия патшалыгы мэнфагатьлэренда миллэттэшлэренен, канын кою дам я^анын кыю, аннары исэ шул ук халыкка якынаерга тырышу, кайчандыр уз ихтыярлары белэн баш тарткан ислам динен яклап маташу, хет­та, дин башына менеп утыру. Тэфкилевлвр населенная яуызларнын, берсе Котлымехэммэт (узе телэп чукынганнан сон, Алексей Иванович дигэн исем ала) Тэфкилев. Бу фамилиянын, тарихта янгыравы да нэкъ энэ шул кешенен, исеме |?эм кылган гамэллэре белэн бэйле. 1711 елда Тафкилев Петр Беренчене терек походында тэржемаче булып озатып йери, э патшанын, 1722 елда Персия-га ясаган походында инде аньщ, яшерен эшларендэ елкэн таржемэче була. Тэфкилевне ин, куркыныч, ин, явыз эшлэрне эшлэгэндэ житэкче итеп жибэрэ торган булалар дэм шул эшлэре ечен ул полковник дэрэжзсе ала. Аныц явызлыгына бер гена ми-сал. Уз ж^ирлэреннвн колак кагырга телемичэ баш кутвргвн башкортларны бастыруны оештырып 1736 елнын,24 январендэ 1000 кеше хатыннары jtau балалары белан атып уте-релэ; моннан тыш 105 кешене бер амбарга ж,ыеп биклэп, терелэй яндыралар. Яукэй Кодашев дигэн кешене кабыргасыннан асып, башкаларны еркетеп торсын ечен мэетен дар агачында тоталар. (Бу хал элеге Караидел районында була). Аннары ул ярдэмгэ килгзн полковник Мартынов белэн бергэлэп Башкортостанньщ теньягындагы тагын 51 авылны юк итэ. Мецнэрча кешелэр жэзалап утерела. Моннан сон, да Тэфкилев башкутэручелэрне бастыруда актив катнаша. Шуньщ ечен патша хокумэте аны генерал - майор дэрэжзсенэ кутэрэ. Халык иса, аны каяэрлэп, шундый ж^ыр чыгара: Тэфтилэунен. менгэн, аи, атлары Чаптар да гына белэн тимер кук. Тэфтилэудей кансыз булыр микэн - Суйды илне кыргый жэнлек кук. Бу жыр терле вариантта ян,гырый. Без хэзер Г. Тукай сузлэренэ халык кеенэ башкарыл-ган «Тэфтилэу» жырын тын,лап утик. (Ж^ыр «Тэфтилэу») Борынгы халык я^ырларына куз ташлаганда аларнын, тематика ягыннан бик куп терле булулары курена кэм аларньщ эчтэлеге да тирэн, терле тойгылар белэн сугарылган. Халык тарихынын, терле дэверлэре, ата - бабаларыбызнын, яшэу рэвеше, гасырлар буе тупланган карашлары, тормыш фэлсэфэсе куренэ. Мэсэлэн, элеке заманнарда яу килсэ, халкыбыз жан аямый каршылык курсаткэн, дошма-нын чигендергэн. Э инде Чынгызхан заманында бик зур кеч килгэнен курсэ, ата-бабала-рыбыз, халкын миллэт буларак саклап калу ечен, Уралына сыенган, ченки шул тиклем зур армададан узен саклый алмаячагын сизенгэн. Кирак вакытта ул аяусыз корэшкэн. Шулай итеп, Урал халыкны ашаткан, киендергэн, жылыткан да, саклаган да. Менэ шушы вакытта миллэт табигатьне узлештерэ, а^а берега /?эм анын, узенеке икэненэ тешенэ, ягъни кеше белэн тебигать бер-берсенэ утеп керэ. Шул рэвешле ж.ырлар туа. Мэсэлэн «Сакмар» елгасын гына алыйк. Ничэмэ терле вариантта шушы елганын. матурлыгы, кадере ж,ырга салынып халыкнын, куцеленэ, анына мои, булып кергэн. Хэтта бит «Сакмар», «Тоялэс», «Уел» кебек щыр исемнэрен атау узе бер мо^ кебек ишетелэ. Шул ук Урал тавы ^эм елгасы турында да нинди генэ ж^ыр чыгарылмаган. Э бит читтэн килучелэргэ Урал бер ни дэ тугел. Шуна курэ дэ ул аны кыра, яндыра, талый, юкка чыгара. Э халкыбыз узенен, Уралы турында болай дип ж,ырлаган: Уралкаем, синен, тауьщ биек, Уралкаем, синец кукреген, ки^ -Каяларын, бигерэк сейкемле. Щиде дэ ыру илне^ теяге. Туган балаларын кочаклаган, Жирен - суын саклап яулар чапкан -Энилврнен, куены шикелле. Куенында ирлвр сеяге. Башкортнын, табигатькэ, тауларга махэббате уз ж^лрларында ачык чагыла. Урал тау беркетлэре ишетерлек итеп урманнар аша аваз сала ул. Э татар кее кин,, салмак агышлы Идел - Агыйдел кебек. Татар халык ж>ыры «Кара урманны» гына алыйк. Аньщ еч варианты бар . Берсе «Иске кара урман», «Кара урман» Кэрим Тинчуриннын «Зэнгэр шэл» мелодрамасыннан кэм шушы ук исемдэ 9ченче текстлы жыр бар. Тик барлык текстларында да «Кара урман» ирек даулаучы шаулы урман, батыр егетлэрне дошманнан яшеруче, авыр заманнарнын, ах-зары булып бирелэ. Лэм шул ук вакытта килэчэккэ емет, ышаныч куренэ бу жырларда. Халык бер вакытта да тешенкелеккэ бирелмэгэн. Доньянын, атаклы музыканты Мстислав Растропович 1972 елда Мэскэудэ аягурэ басып торып Ил^ам Шакировньщ, «Кара урманны» жырлавын исе китеп тынлый да, артык нык тээсирлэнудэн илэслэнгэн кыяфэгго сэхнэ артына кереп Ил|зам Шакировнын, кулын кыса: «Бу жырыгыз белэн Сез мине утердегез!». «Кара урман»ны Растропович шулай иска ала: «Сузлэрен адламасам да, гажэеп тирэн мелодиясе (моны) аша жьфнын, ни турында икэнен тойдым мин. Бетен кун,ел доньям актарылып ташланды. Гасырга бер гена туа торган искиткеч талант иясен котлавымны гына хэтерлим. Андый талантны сакларга кирэк! Э ж;ыры нинди! Кара урман... Мондый жырны бай тарихлы беек халык кына тудыра ала. Андый халык алдында баш ияргэ була!.. .Шундый дерес сузлэр. Бу инде шулай ук монга, жырга тэржемэче кирэкмэвен курсэт^. Беек халыкнын жырларын халыкка житкеруче, эталон булырлык жэдэчыларыбыз бар безнен,. Башка миллэт кешесенде шундый тээсир калдыргач бу ж^ыр безнен, кунеллэрне ничек айкамасын да, бу мои, ничек безне тан калдырмасын. Жыр «Кара урман». Гармуннарныц ж,аны юк димэгез! Анын, ж,аны хэрбер теймэдэ. Моцлыларнын, кулы гына тисен, -Сагышларга куцел тейнэлэ. (Гармун моцнары турында шигырьлэр укыла р?эм гармун мо^нары агыла) Яэр халыкнын, милли биюе д» туган теле кебек ук кадерле. (Милли бию.) Борын борыннан кешелэр уттан, судан к©ч алган. Аларга карап бар борчуларын онытырга тырышкан. Юккамыни - Ямьледер Агыйделнен,буйлары, Бетерэдер хэсерэтле уйларны - дип жырлый яраткан ж^ырчыбыз Фэридэ апа Кудашева. Гомумэн Фэридэ апанын, узенен, сейлэвенчэ мо^ны ул табигатьнен, ниндидер торышы белэн чагыштыра. Су буе, тын гына елга ага, су естендэ тал яфраклары. Кошлар да уз мехитенец рэхэтен куреп сайрый, хозур-лана. Халык жырларында, гадэт буларак, баштагы ике юл табигатьтэн яисэ кенкурештэн алынган бер куренеш - картинаны твсвирласа, сонгы ике юл лирик геройньн^ рухи халэтен, хис фикерларен суратли. Мэсалэн: Сарман бйларында яшел алан, печэннэре житэр бер заман. Кавышулар, иркэм, бик ку^елле, эмма аерылышу бик яман. Бу инде фикерне монга уреп биру була. Ж^ырчыларыбызнын, репертуарында еш ян,гыраган, Беек Ватан сугышы елларында гаять популяр булган ж,ыр «Су буйлап» ж^ырында бетен халыкнын, фикер Кэм хис гармониясе ачык чагыла. Ченки бу чорда бетен халык аерылу сагышы, килэчэкке емет белэн яши^эм шул хислэрне Идел суга кушып ж^ырлый. Бу жырнын иж^ат ителуе, таралу тарихы шулай ук кызыклы. Татарстан артисты Рокыя Ибрагимова болай дип хэтерли: «- 1942 елда без Татарстан районнарында йердек. Пароходта барганда, без бер татар кызынын, таныш булмаган яда кейг0 й^ырлавын ишеттек. Аны язып алганнан соц кейне гармунда ике ай буе исемсез гене сэхнэдэ башкардым. Ике айдан сон, районнарга янадан чыктык. Группада танылган ж^ырчыбыз Зифа Басыйрова да бар иде. Чаллыда фатир хуж^абыз Асия апа Максутова «Шахта» кеенэ жыр ж;ырлап курсэтте. Идел бит ул, Идел бит ул, Тиран бит ул, кин. бит ул. Карангы тен, болытлы кен - Без аерылган кен бит ул. Элегэ кадэр исемсез йерегэн теге кейгэ шушы сузлэрне башкарып караган идек, эйбэт килеп чыкты. Кейне шуннан «Су буйлап» дип атадык . Калган текстларны 3.Басыйрова сугыш чорында ж^ырланган халык куплетларыннан алды. Ж^ыр озакламый радио буенча да тапшырыла башлады дэм халыкньщ яраткан кеенэ эйлэнде. Элеге кендэ бу жырнын,терле вариантлары бар. Менэ шуларнын, берсен тынлап утик эле. (Жыр «Су буйлап») Борын - борын заманнарда ж;ырларнын> кее, могаен, куберзк табигать авазларына охшаш булгандыр. Э инде кешенен, рухи доньясы баеган саен, ул табигатьтэге эзер авазларны кабатламыйча, тормыш тээсирендэ туган хислэрен кун^елгэ ятышлы нечкэрэк, ягымлырак авазлар, нэфисерэк моннар белен жздэлый башлагандыр. Билгеле, безгэ килеп жрткэн ифрат катлаулы борынгы халык ж;ырлары буш урында кинет кенэ тишелеп чыкмагандыр. Искесез ян,а булмас дигэн, халык. Кеше хэтта иксез-чиксез галэм кицлегендэ, акыл житмзслек еракларда гизгэн йолдызларнын, планеталарнын, да матурлыгын курган, аларны узенэ якынайтып, нигез куршесе, туганы куреп, уз итеп, аларга да ж,ыр чыгарган. Тан,- тан, ата, Чулпан калка, Чулпан тацны уята. Сызлып тацнар аткан чакта Елата да, жырлата, - дигэн. Кайберэулэр, табигать турындагы матур сузлэр, шигъри образлар ж,ырда рифма ечен гена китерела дип, бик ялгышалар. Моньщ хич тэ алай тугеллеген^нэ шушы естэ китерелгэн ж;ыр мисалында да курергэ мемкин. Хезмэт кешесе, авылдагы игенче агай, табигать куренешлэренен, кунрленэ бик тэ хуш килуен, узенец шул гузэллек белэн хозурланып, дэртлэнеп эшлэвен ж;ырныц сузлэре белэн дэ эйтеп биргэли: Сандугачлар сайрый, эй, кайларда, Эрэмэкййлэрдэ талларда, Эрэмэкэйлэрдэ талларда. Сандугачлар мо^ын тьщлап чапсам, Каерымнарым охшый тауларга, Каерымнарым охшый тауларга... Димэк ж^ыр, кешенен, эчке кичерешлэрен, уйларын гына курсэтми, аны нэрсэгэ булса да дэртлэндерэ, алга эйди, кылган эшлэрендэ юлдаш була. Халыкнын, ифрат дэрэж^дэ нечкэ хисле, шигъри ж^анлы булуы, гади гена булып куренган тормыш вак - теяклэреннэн тиран мэгнэ табып, аннан узенэ нэтиж^э чыгарып, шуны музыкага салуы хвйран калдыра. Нэрсэ гещ инде ул, мэсэлэн олы юл тузаны! Эмма халык аннан да шигърит тапкан, ща да ж^ф чыгарган: Олы юлнын, тузанын Узем курд ем тузганын; Белми калдым, сизми калдым Яшь гомернен, узганын. Чыннан да, твптэнерэк уйлап карасан, кеше тормышында юллар шактый ук<э?1эмиятле урын тоталар икэн лабаса. Кешенен байтак кына гомере юлда узган: ул, бэхет эзлэп, чит иллэргэ чыгып киткэн, юллар аца туган иленнэн хэбэрлэр китергэн, юлларга карап ул туган ускэн илен сагынган. Ни&аять, озак вакытлар аерылып торганнан coij, шул ук юллар аны ата - анасы, туганнары, сейгэне белэн очраштырган. (Жыр «Олы юлнын, тузаны») Э. Ерикэйнен, «Юллар, юллар» дигэн жыры, композитор В.Хэбисламовнын. «Жиз кыцгырау мон,нары» дигэн кее дэ табигать дэм тормыш авазларын талантлы рэвештэ оста куллану нэтижэсендэ куцелгэ ятышлы эйбат жырлар булып ян.гырыйлар. Э менэ мэнге тутыкмас жэухэрлэребезнен, берсе, «Азамат». 300 ел элек та ул актуаль булгандыр, сагышларга салгандыр. Э буген туган жирлэреннэн аерылучы ир - егетлэрне нинди язмыш котэ? Армияга да шатланып китми алар, ченки доньяларнын, асты - ескэ килгэн заман. Эллэ айлэнеп кайтып була, эллэ юк. Шулай итеп бу борынгы жырдаэлеге кеннэр темасы да ян,гырый. Армия хезмэте дигэч - инде ничэ еллар радиодан булсынмы, концертлардамы, табын -мэжрлес корып утырган жирдэ булсынмы, тынмый яцгыраган ж,ыр «Ж^идегэн чишмэ» иска твште. Ни ечен дисезме? Э менэ ни вчен. Бу жырны, язучы, Гомэр Баширов узенен. «Жрдегэн чишмэ» романы ©чен яза. Безнен, халыкта чишмэлэрга багышланган ждолар аз тугел. Эмма аларнын, халык ку^еленнэн нур алый, тирэн тойгылар белэн баетылганнары гына озын гомерле була. Менэ шундый ж,ырны ничек язарга? Гомэр ага бик куп уйланып йери бу турыда.Кечле тээсир калдырырдай тылсымлы сузлэрне эзли. Башыннан бик куп истэлеклэр уза. Оренбург олкэсенен, кайбер авыллары аша утеп Башкортостанга чыгып бик матур жэй кенендэ бер колхозда булулары исена тешэ.Шунда Ыкнын кыяр кыймас кына эрэмэлэр арасыннан саркып чыккан саф суына карап, сандугачлар сайравын тынлап чиремдэ утыралар. Шул гузэллеккэ сокланып авылнын, свйкемле ир-егете, колхоз рэисе бик моцлы ж,ыр кейли. Шул исенэ тешэгМалай чагында эшкэ барышлый да, су алырга, ат эчерергэ тошкэндэдэ дэ^ышын - жаен чишмэ монын тынлап ускэн кешелэр бит без. Шул чакларда кызларньщ чишмэ улагыннан учлары белэн су алып эчкэндэ бармакларындагы кемеш йезеклэре ялтырап китуе куз алдыма килде. Шундый газиз истэлеклэр, ниндидер сиземлэулэр, нидер айтергэ омтылулар булып кунел тэмам мелдереп тулганнан соц, каяндыр бик тирэннэн, хислэр доньясынын, ин, туреннэн ж^ырнын, беренче юллары килеп туды. Шулай уйлана, эзлэнэ, дулкынлана торгач, тора - бара бер жыр тулаем пэйдэ булды - дип хэтерли Гомэр Баширов. Жидегэн чишмэлэргэ йезек салдым, Жидегэн йолдыз куреп калсын дип... Лэкин бу сузлэрга кей дэ язарга кирэк бит эле. Кейне танылган композитор Сара Садыкова яза.Тик беренче язылган кей авторга охшап бетми. Ченки ул дэртле ритмда язылган була. Э роман буенча «Жидегэн чишмэ» ж^ырын армияга китуче егетлэр авыл буйлап ж,ырлап узарга тиеш булалар «эм ж,ыр аерылу сагышларын чагылдырырга тиеш була. Бу ж,ырда романныц бетен матурлыгы, идеясе ачылырга тиеш була. Шулай итеп Сара ханымга икенче кей естендэ эшлэргэ туры килэ. Ж^ырньщ сузлэре да, кее дэ, аны беренче башкаручы Звхрэ Сэхэбиева да туры килеп бу ж,ыр безнец кунеллэребездэ уз урынын шулай тапты. (Ж^ыр «Ж,идегэн чишмэ») Бал кортлары ничек ж,ыйса, Тугайларда гел балын, Шулай алам синнэн илем, Ж^ырларымньщ илзвамын. Мостай Карим. Бу сузлэр шагыйрьлэр, композиторлар ижатына шулкадэр туры килэ, мисал ечен куренекле композитор кэм узе дэ бик матур итеп ж,ырлар л^ырлаучы татар - башкорт халкынын, гына тугел башка миллэтлэрнен, дэ яраткан, сокланган ижатчысы Сара Садыйкова «Эй, язмыш, язмыш» жыры ничек язылды?» дигэн сорауга болай дип ж^вап бирэ: - Кояшлы кезге иртэ. Кухняда сетле чэй эчеп утырам. Кара икмэккэ май ягып. Шунда минем бик куцелем булды, бик шатландым. Нэрсэгэ шатландыммы? Уземнец илемдэ, уз почмагымда тыныч кына гомер кичер^уемэ. Куцелем шул хэтле шатлык белэн тулды, икенче булмэгэ кучтем де кей чыгардым. Кейне бит жэдэлап та карарга кирэк эле, узем ечен гена болай дип ж;ырладым: « Эй, язмыш, бэгьрем, аерма мине туган илкэйлэремнэн, сетле чэемнэн, кара икмэгемнэн, ак каеннарымнан - мин риза шуннан». Икенче кенне Сибгат Хэкимгэ жибэрдем. Шушы улчэмдэ суз язып бир эле дип. Берничэ кеннэн эзер текст килде. Сибгат Хэкимнен узенен, бер шигырендэге «Гыйлметдин ясаган тэразэ рамы» кебек, керде дэ утырды шигырь кейгэ! (Жыр «Эй язмыш, язмыш») Тагын бер жыр турында эйтеп утэсе килэ.Заманында Илфак Смаков тарафыннан башка-рылып доньяларны янгыратып, горлэтеп торган жыр «Жрз кынгырау моцнары». Бу турыда ж,ырнын сузлэрен ищат итуче, танылган шагиребез Энгам Атнабаев болай дип хатерли:^1968 елнын^ кышында Илеш районында эдабият Кэм сэнгать коннэрендэ йорибез. Язучылар, композиторлар, артистлар. Шулар арасында композитор Васил Хэбисламов, жырчы Илфак Смаков та бар. Бураннар чыгып киту аркасында бер авылдан икенче авылга йвруне кашавай чаналарга ж;игелгэн атларда оештыралар, юллардан машина утерлек булмый. Толыпларга теренеп Атнабаев белэн Вэсил Хабисламов бер чанага туры килэлэр.Юлларда буран котыра. Атлар чаба. Дугалардагы жиз кынгыраулар чындый... Толып якалары кутэрелгэн... Башка уйлар кила... Урал - урап карлар кумэ Кышнын, озын юлларын... Чьщ - чьщ итэ, жил тузгыта Жрз кынгырау мон,нарын. Шушындый шигъри юллар килуенэ шатланып, мин Вэсилнен кабыргасына тортам: -Вэсил, шигырь туа бит, малай! Шигырь! — Э ул салкын тавыш белэн мине булэ: - Мишэйт итмэ эле, монда музыка туа! Авылга килеп ж^ттек. Тантана белэн каршы алдылар. Лакин мина тантана кирэкми, тизерэк берэр тыныч урынга кереп шигырьне язып бетерерга кирэк. Мине председатель, Вэсилне парторг булмэсенэ кертеп биклэделэр. Ул туган кеен нотага тешерэ. Без «тоткынлыктан» котылып чыккач, Весил мица килде дэ: - Юлда туган шигыреггне курсэт эле, - диде. Курсэттем.. Карады. Кат - кат укып чыкты. Зур авызын кин, ерып: - Туры килэ, - диде. Хззер инде чират Илфакка ж>итте. Бер кулына шигырь юллары, икенчесенэ нота язылган кэгазьне тотып курэзэлек кылгандай карап торды да, - Мин моны жырлыйм, - диде. &эм очрашу кичэлэренец сонгысында Илфак Смаков шушы ж^ырны ^ырлап ишеттерэ тамаша-чыга. Бу жьф безнец кунеллэребезгэ дэ тик шушы яраткан жырчыбыз башкаруында гына кереп калган. Э Илфакнын, ^ырлавын, сэхнэга чыгуын Энгам Атнабаев болай дип хэтерли: - Алкыш -лар астында сэхнэга Илфак чыкты. Ах, анын, сэхнэга чыгыуы! Куп артистларньщ чыгьгуын кургэнем бар: берэулар кукырая, икенчелэр кылана. Э Илфак ил&ам канатында чыга иде. Ул инде жир кешесе тугел, бездэн остэрэк - Беек мон, иленнан бер вэкил. Бетен залны Илфакньщ ж,из кьщгырау мон,ы кумеп китте. Моны инде язып а^латырга мвмкин тугел. Аны бары тик тыцларга кирэк. Ж^ьфны тынламыйча ан^ап булмый. Ж^1з кьщгырау тагып кына, Атларда чабып кына, Килер идем яшьлегемнэн Тик сине алып кына -Атларда чабып кына. Элбиттэдэр ж^фчы жьфны узенчэ башкара. Тик милли ж^ырны башкару вчен шул миллэттэн булу кирэктер. Бер ук ж^фны татары да башкорты да яратып жьфлый. Тикхикмэт нинди телдэ ж,ырлауда тугел, нинди рухта жррлау, тээсир кече, куцел кылларына чирту дэрэжэсендэ - ди яраткан ж^рчыбыз Идрис Газиев. Тэржрмэдэ янгъфаш тапмаган ждрлар да шактый. Сэбэбе - башкорт композиторлары уз теле фонетекасы законнарына, татар композиторы уз кей бизэклэренэ нигезлэнеп ижат итэ. Нэтижрдэ бер жыр татарча, икенчелэре башкортча матур янхырый. Мэсэлэн, За#ир Исмагиловнын, «Былбылым» ж,ыры татрча янгыраш тапмый. Башкортнын, озын кейлэре -«Сибай», «Буранбай» ларны татарча, татарнын, «Эллуки», «Эрбет» лэрен башкортча жырлап булмый. Менэ шулайдэр телнен,уз нечкэлеклэре. Гомумэн ж,ьфларны чагыштьфып карау бик кызыклы - ди Идрис Газиев. Лэкин бу без -неке, бу сезнеке, дип булешулэрршч дерес булмас иде.Ж^ф ул барлык халыклар ечен дэ хае милли хазина. Халкыбыз бик хак эйткэн: - Тэнгэ мунча - жанга ж^лр кирэк дигэн. Жьфныц, жаны кайда, кемдэ яши, кайда башлана? Шигырь итеп суз энж;еларен тезуче шагыйрь ж;анында туып, квйгэ салып шигъри юлларга жрн вруче композитор йврэге аша утеп, ж^>фчы - башкаручы ан,а канат куеп очырса - ж^.ф тарала. Э инде ж^ырнын жаны халыкныкы белэн кушылганда гына озын гомерле, бэхетле жырлар туа. Гомере буе узенец туган ягында, Дурт-вйледэ яшэуче композитор Мвфтэдин Гыйлэжев та шундый бэхетле жырлар ижат итэ. Анын, «Эрем исе, эрем теме», «Мин анкэемне тошемд© курдем», «Абага чэчаге», «Сарманай», «Минем кадерлелэрем» хэм башка жврлары барыбызга да таныш. Туган ягыны^ шифалы табигатеннэн кеч хэм ил/(ам]алып, чишмэ сулары, сихэт нурында коенып, эшчэн, булдыклы якташларына соклану хыял канатларын югары кутэрвдер - ул илЫмланып ижат итудэн туктамый. Мофтадин Гыйлэжевнен, Роберт Миннуллин сузлэренэ язылган «Эрем исе, эрем тзме» ж^ры белен бу кичэбезне тэмамлыйбыз. Туган тел кэм милли кейлэребез! Халыкньщ бетен куцел байлыгын мен,еллар буена узенэ сен/церэ килеп безнен, заманнарга ж^ткерган чиксез хазина. Гасырлар аша бареп чыккан бу гажаеп чишменен, гайрате сунми Кэм сурелми. Шагыйрьлэребез яцадан ян,а шигырьлэр яза, композиторларыбыз аларга кейлэр язып я^ырлар ия^ат итэ. Э безге инде - Ж,ьфларны шаулатып ж,ырлыйсы, герлэтеп яшисе бар эле дуслар - дип сезнен, белэн хушлашасы гына кала. Хушыгыз кадерле жыр, шигърият сеюче дусларыбыз. Килэсе очрашканга кадэр
Категория: Методист | Просмотров: 17335 | Добавил: ritashax | Рейтинг: 3.4/5
Всего комментариев: 0
Поиск
Литературная карта
Год 2024 в РФ
Год 2024 в РБ
Методистика
ЗЕМЛЯКИ-Герои ВОВ
Пройди тест
1. Вы здесь
Всего ответов: 12
Студентам ВУЗов
Центральная библиотека предоставит Вам учебники в электронном виде.Все необходимое для изучения юридических и финансово- экономических дисциплин, поготовки курсовых и дипломных работ - на одном диске!
Календарь
«  Февраль 2011  »
ПнВтСрЧтПтСбВс
 123456
78910111213
14151617181920
21222324252627
28
Архив записей
Форма входа
Друзья
Культура.Гранты РФ
Счетчик.КультураРФ
Президентбибл
Copyright MyCorp © 2024Конструктор сайтов - uCoz